ویژگی های معماری گنبد قابوس

بناهای بسیار باشکوهی در جای جای کشور ما وجود دارند که هر یک از انها گویای فرهنگ و تمدن پیشرفته کشور ما در سالیان دور است. اینکه بناهایی با چنان استحکامی ساخته شده اند که در طول سالیان بسیار طولانی بدون هیچ گونه فروپاشی پابرجا و باشکوه مانده اند، گویای این مطلب است که ایرانیان قدیم، هنر معماری و ساختمام سازی را در حد اعلا بلد بوده اند.

یکی از این گنبدهای تاریخی، گنبد قابوس یا گنبد کابوس است که در شهر گنبد کاوس در استان گلستان واقع شده است. این گنبد مربوط به سده چهارم هجری است و سبک معماری آن به به شیوه رازی است.

شیوه رازی یکی از شیوه های معماری در ایران است که مربوط به سده پنجم تا آغاز سده هفتم، یعنی مربوط به زمان پادشاهی سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان است.

گنبد قابوس بلندترین برج آجری جهان است که بر بالای تپه ای قرار گرفته است که نزدیک به ۱۵ متر از سطح زمین بالاتر است. این بنا را در سال ۳۷۵ هجری شمسی (برابر با ۳۹۷ هجری قمری) و در زمان سلطنت شمس المعالی قابوس بن وشمگیر و در شهر جرجان که پایتخت پادشاهان آن دیار بوده ساخته اند.

گنبد قابوس چنان در سراسر جهان شناخته شده است که بزرگان جهان در رابطه با آن بسیار سخن گفته اند از جمله:

پروفسور آرتور پوپ در مورد این بنا چنین نوشته‌است: «در زیر سمت شرق کوه‌های البرز و در برابر صحراهای پهناور آسیا یکی از بزرگ‌ترین شاهکارهای معماری ایران با تمام شکوه و عظمت خود قد بر افراشته‌است. این بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن وشمگیر می‌باشد و برج آرامگاه از هرگونه آرایش مبراست. جنگنده‌ای با نیروی ایمان در نبرد رودرروی، پادشاهی شاعر در نبرد با ابدیت، آیا آرامگاهی چنین عظیم و مقتدر وجود دارد.»

و ویل دورانت در مورد آن نوشته‌است: «جرجان در قرن ۱۰ میلادی (عصر زیاریان) یکی از ولایت‌های بزرگ ایران بود و به امیران روشنفکر اشتهار داشت، مثل شمس المعالی قابوس وشمگیر که ابن سینا را به دربار خود خواند. این شهر گنبدی ۵۲ متری دارد.»

تاریخچه گنبد قابوس

ساخت این گنبد به زمان پادشاهی کاووس پور وشمگیر یا قابوس بن وشمگیر از سلسله زیاریان بر می گردد که در سال ۳۷۵ آغاز و در سال ۴۰۲ به پایان رسیده است. شهر باستانی جرجان در طی حملات مغول در قرن های چهاردهم و پانزدهم میلادی به طور کامل تخریب گردید، اما تنها برج گنبد قابوس جان سالم به در برد و هنوز هم به عنوان یادگاری خودنمایی می کند. با اینکه در طول تاریخ چندین بار آسیب های جدی را متحمل شده است اما مورد مرمت واقع شده است. آسیب های وارده به این بنای تاریخی عبارتند از حفره هایی به عمق ۲ متر و کندن آجرها، خرابی پی و گنبد مخروطی یا اصابت گلوله. در سال ۱۳۰۴ شمسی برای نخستین بار به شکل قدیمی خود مورد بازسازی قرار گرفت و در طی سال های ۱۳۰۹ تا ۱۳۱۱ یا ۱۳۱۷ تا ۱۳۱۹ و در نهایت در سال های ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۱ مورد مرمت اساسی قرار گرفت.

کاربرد گنبد قابوس

بسیاری از کارشناسان هنوز دلیل اصلی ساخت این بنا را متوجه نشده اند، اما برخی چنین حدس می زنند که هدف از ساخت این بنا به عنوان آرامگاهی برای قابوس بن‌ وشمگیر بوده است اما بعد از چند سال تحقیق اثری از جسد قابوس بن وشمگیر پیدا نشده است. کتیبه ای در این بنا وجود دارد که نشان دهنده اینست ساختمان کاخ بلند بوده و هدف از ساخت آن به دلیل اختصاص آن به آرامگاه پادشاه آل زیار بوده است اما باز هم تاریخ ساخت این بنا با تاریخ فوت وی همخوانی ندارد. برخی روایات و کتب تاریخی نیز نشان دهنده این هستند که شاید به عنوان رصدخانه مورد استفاده بوده است. برخی دیگر معتقدند در ایران باستان، ساختمان‌ هایی برج مانند در کنار ورودی شهرها برای نشان دادن مکان اصلی شهر ساخته می شده است تا شهر به راحتی پیدا شود.

معماری گنبد قابوس

گنبد قابوس به عنوان نمونه ای برجسته از معماری اسلامی است و در ساخت آن از دو شیوه معماری استفاده شده است: شیوه معماری رازی که مربوط به سده پنجم تا سده هفتم است و در زمان سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان بسیار رواج داشته است، در این معماری از مصالح مرغوب، طرح چهار ایوانی، آجر به دو صورت لعاب‌ دار و بی لعاب، نگاره‌ های آجری با خطوط شکسته و مستقیم، گچ بری و…. استفاده شده است. روش دیگر معماری خراسانی است که از قرن اول تا چهارم هجری مورد استفاده قرار گرفته و شبستان و چهل ستون و قوس های بیضی یا تخم‌ مرغی از این معماری به چشم می خورند. در ساخت کلی بنا از نوآوری استفاده شده و به شکل استوانه ای است که به تدریج باریک تر شده و در نهایت به گنبد تبدیل گردیده است. همچنین در این Qabus Ibn Voshmgir Tower پلانی به شکل ستاره ۱۰ پر به چشم می خورد.

مصالح ساخت گنبد قابوس

در ساخت این برج از مصالحی مانند آجرهای پخته قرمز رنگ استفاده شده که به مرور زمان و تابش خورشید رنگشان به زرد طلایی تبدیل شده است. همچنین در طول تاریخ، خزه های طبیعی به رنگ طلایی بر روی آجرها دیده می شوند. شکل آجرها سراسر یکسان هستند؛ اما در قسمت بالایی و گنبد از آجرهای کفشکی استفاده شده است، با اینکه آجرها یکدست و صاف به نظر می رسند اما ابعاد آنها با یکدیگر متفاوت است. همچنین ملات ساروج در ساخت این بنا به شدت استفاده گردیده که این ملات ترکیبی از خاک رس، آهک، ماسه بادی و نوعی گیاه به رنگ خاکستری است. ملات بدون فضای خالی در میان آجرها کشیده شده است که همین امر خود یکی از دلایل استواری بنا به شمار می رود.

قسمت های مختلف گنبد قابوس

ساختمان گنبد قابوس شامل ۳ بخش است:
پی یا پای بست بنا: گنبد قابوس از نظر پی بسیار محکم است، تا حدی که در اثر زلزله های ۶ ریشتری باز هم محکم مانده است.
گنبد مخروطی: قطر میل در همه جای سازه یکسان نبوده و رو به کاهش است. این سازه با ۳۷ متر ارتفاع به راس گنبد مخروطی می رسد و تمام می شود. قسمت گنبد به شکل مخروط با ارتفاع ۱۸ متری و به صورت ۲ پوسته ساخته شده است. این گنبد زیبا با شیب تند و سطح صاف و صیقلی خود به عنوان شاهکاری بی نظیر در معماری ایران به شمار می رود.
قسمت درونی گنبد: این قسمت نیز از جنس آجر معمولی بوده و به شکل نیم تخم‌ مرغی است. در پوسته بیرونی برج نیز از آجر ریشه دار استفاده شده است.
نورگیر گنبد برج
در قسمت شرقی گنبد، روزنه ای به طول ۲ متر خواهید دید که با ارتفاع ۱.۲۰ متر خود در قسمت پایین با آجر ساده بزرگ پوشانده شده است و روی بدنه روزنه نیز پوششی از گچ و خاک به قطر استفاده گردیده است.
قسمت داخلی گنبد قابوس
درون این برج بسیار ساده بوده و هیچ تزئینی در آن دیده نمی شود. بر روی دیوار داخلی نیز آثاری از روکش گچی رنگین دیده می شود که تیرگی درون گنبد باعث شده تا داخل بنا سیاه و تیره باشد و گچ ها از دید دور بمانند.

سر در ورودی
در سر در ورودی این بنا مقرنس هایی ساده و بسیار زیبا به چشم می خورند که همین مقرنس ها از اولین نمونه های مقرنس سازی در بناهای اسلامی بوده و دارای اهمیت زیادی است.
فضای انعکاس صدا
در قسمتی بیرونی برج گنبد قابوس محوطه ای دایره ای شکل وجود دارد که اگر در این دایره قرار بگیرید و صحبت کنید یا داد بزنید صدای شما اکو خواهد شد و بسیار بلندتر به سوی اطراف پخش خواهد شد.